جواهرات قدیمی ایران
جواهرات قدیمی ایران
شناخت و بهره بردن از نگین‌های رنگین و زیبا و یا به سخنی جواهرات پیشینه هفت‌هزارساله دارد. در بین جواهرات قدیمی ایران کهن‌ترین گردنبند مروارید دنیا جا دارد که از آن یک شاهزاده خانم ایرانی است. این تکه جواهر عتیقه اکنون در موزه لوور نگهداری می‌شود. این گردنبند و طلسم‌های مشابه به تاریخ کهن جواهرسازی در ایران (که پیش‌ازاین پارس نامیده می‌شد) اشاره دارد. با ما همراه باشید تا درباره جواهرات قدیمی ایران، تاریخچه، طرح‌ها و نقوش آن بیشتر بدانید.
پیشینه جواهرات قدیمی ایران از کجا آغاز می‌شود؟
کهن‌ترین زیورآلاتی که باستان شناسان در جواهرات قدیمی ایران و در مرزهای درونی ایران یافته‌اند به دست‌کم ۵ هزار سال گذشته یعنی هزاره سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد. خوشبختانه ازآنجایی‌که بسیاری از ایرانیان (به‌ویژه خانواده‌های پادشاهی که زیورآلات زیادی به تن داشتند) همراه با جواهرات خود به خاک سپرده می‌شدند، بسیاری از این نمونه‌ها به شیوه یک‌تکه یافت شده است. باور بر این است که شهر سوخته جایی است که کهن‌ترین جواهرات قدیمی ایران در آن پیداشده است.
نمونه‌ای از جواهرات قدیمی ایران یافته شده در شهر سوخته را در عکس پیش‌رو می‌توانید ببنید.
تاریخچه جواهرات قدیمی ایران
زیورآلات و جواهرات قدیمی ایران، از دیرباز بوده‌اند و ما بیننده‌ی جا گرفتن آن‌ها بر روی لباس‌های اقوام گوناگون هستیم. جواهرات قدیمی ایران در آغاز به شیوه دانه و مهره‌های رنگی ساخته‌شده‌اند و با گذشت زمان سنگ و جواهر ارزش بیشتری به دست آورده‌اند. در ادامه به بررسی جواهرات قدیمی ایران در دوره‌های گوناگون تاریخی می‌پردازیم.
جواهرات قدیمی ایران در دوره هخامنشیان
جواهرسازی یکی از هنرهای با ریزه‌کاری زیاد زمان هخامنشیان بود و باآنکه اسکندر و سربازان او خزانهٔ شهرهای ایران به تاراج بردند بازهم نمونه‌ای از کار هنرمندان دوره هخامنشی به‌دست‌آمده است. این ساخته‌ها، نشانهٔ نهایت استادی و مهارت پیشه‌وران این ساخته‌ها را نشان می‌دهد. این جواهرات به دو روش ساخته می‌شد: ریخته‌گری و تراشکاری ساخته‌های طلا و نقره و مس و برنز و دیگر ساخته‌های ظروف و ابزار و زیورآلات از همین فلزات.
نقوش اجراشده بر روی این فلزات بیشتر با نقش‌هایی که در کنار سنگ‌تراشی‌ها آشکارشده مانند حیوانات، گُل و درخت است. حتی در دورهٔ مادها، طلاکاری مادی‌ها نمایان بود و این کشور در دوران هخامنشی مهم‌ترین مرکز ساخته‌های طلاکاری بوده است.
گفته‌ای از داریوش هست که می‌گوید: «طلای فراوان که در کاخ پادشاهی شوش به‌کاررفته از سارد و باختر آورده‌اند و از زرگران مادی و مصری سخن می‌گوید»؛ بنابراین باید گفت شماری از ابزار و کالاها و جام‌ها و الواح طلا و نقره که امروزه در موزه‌های ایران و جهان هستند در آنجا ساخته‌شده است و این ساخته‌ها گرچه در نگاه نخست کوچک و کم‌وزن هستند ولی از دید ریزه‌کاری، سبک ساخت و جواهراتی که در آن‌ها به‌کاررفته مهارت استادان این پیشه را در دورهٔ هخامنشی نشان می‌دهد.
ایران در زمان هخامنشیان در دوره اوج توانایی، دارایی و نیرومندی بوده است بنابراین بدیهی بوده که در آن دوره بکار بردن زیورآلات طلا رواج داشته و ساخته‌های بی‌مانندی از آن زمان به‌جامانده است. بکار بردن طلا در دوره هخامنشیان تنها برای خانم‌ها نبوده و آقایان نیز از آن بهره می‌بردند. در همین دوره بود که داریوش شاه سکه‌ای برای نخستین بار می‌زند و نام آن را داریک گذاشت. پیش از آن بیشتر سکه‌ها از جنس نقره و مس بودند. در این دوره دارایی طلا در کشور به‌اندازه‌ای بود که نه‌تنها آن را صادر می‌کردند همچنین ابزار و چیزهای دیگری از طلا در دسترس بلندپایگان بود. زیورآلات دوره هخامنشی به‌اندازه‌ای ارزشمند بوده که در همه دنیا شناخته‌شده است.
جواهرات قدیمی ایران در دوره اشکانیان
در دوره‌ی اشکانیان با زیورآلات گوناگون و درخشان‌سازی در ایران همراه بود. برای همین بیشتر جواهرات و زیورآلات این دوره از گوناگونی و جلوه بیشتری برخوردار شدند. خوب است بدانید که در آن دوران ایران طلا و جواهراتی با اندازه‌های کوچک‌تر مانند سنجاق، آویز و حلقه ساخته و طراحی می‌شدند.
جواهرات قدیمی ایران در دوره ساسانیان
ولی نمی‌شود از دوران جواهرسازی ایران باستان سخن گفت و نامی از ساسانیان نیاورد. دوره ساسانیان را دوره اوج هنر جواهرسازی و طلاسازی ایرانی می‌شناسند. در این دوره پادشاهان ساسانی و به‌ویژه هرمز اول و خسرو دوم گرایش زیادی به طلا و جواهرات تاج‌وتخت پادشاهی نشان دادند که با افزایش کیفیت جواهرسازی همراه بود.
به گفته گذشته‌نگاران، طلا و جواهرات دوره ساسانی در جهان بی‌مانند هستند و مایه شگفتی و ستایش همگان بوده است. دستبند دوره ساسانی یکی از جواهرآلاتی است که بسیاری از مردم رده بلندپایگان آن دوره از آن بهر می‌بردند.
دوره طلایی، دوره ساسانی
با بررسی پیشینه جواهرات قدیمی ایران پی می‌بریم که ساخت جواهرات در ایران بعد از هخامنشیان چند زمانی کمرنگ شد تا آنکه در دوران ساسانیان این هنر بار دیگر رشد پیدا کرد.
ازآن‌پس بر اساس فنون نوین و پیشرفته، همچنین آموزش‌ها درزمینهٔ طراحی، پیچیدگی و پیشرفت در این هنر افزایش یافت.
در دوره ساسانی رده بزرگان مردم، درباریان و بلندپایگان، گرایش به بهره‌مندی از زیورآلات زینتی پیدا کردند و برای بهبود جایگاهشان به بهره گرفتن از این جواهرات روی آوردند؛ به‌طوری‌که حتی شمشیرها را نیز از طلا می‌ساختند.
در طی دوره ساسانیان طلا دیگر فلزی تنها برای ساخت سکه و کاربری تجاری نبود؛ چراکه بهره‌برداری‌های گوناگونی در ساخت جواهرات و ابزار دیگر داشت و دارایی ارزشمندی برای درباریان و بلندپایگان به شمار می‌آمد.
چند نمونه از جواهرات قدیمی و ملی ایران
هرچند که هنر جواهرات قدیمی ایران در دوره‌های گوناگون زبانزد بود بااین‌همه پادشاهان ایرانی تا پیش از دوره‌ی صفویه به گردآوری و نگهداری جواهرات زینتی و سنگ‌های قیمتی دست نزده بودند.
آنچه بانام زیورآلات و جواهرات قدیمی ایران از دوره‌های پیش از صفویه در موزه‌ها دیده می‌شود به‌درستی دستاورد کاوش‌های باستان‌شناسان می‌باشند.
الگو و ساختار جواهرات قدیمی ایران
در بین جواهرات قدیمی ایران و در یافته‌های باستان‌شناسی می‌توان نمونه‌هایی از جواهرات مسی و رشته‌هایی مهره و دانه‌های رنگی برای دوران مفرغ را دید. این دست‌ساخته‌های باارزش امروزه در موزه‌ها و با استانداردهای ویژه نگهداری می‌شوند.
بر اساس دستاورد کاوش‌های باستان‌شناسی در تورنگ تپه، دین خانه، حسنلو، دیلمان، گوگ تپه و املش و جواهرات زینتی به‌دست‌آمده، بودن هنر جواهرسازی در ایران شمالی را نشان می‌دهد.
آویزهای ستاره‌ای، گوشواره‌های ملیله‌کاری در فرم‌های حلقوی، مارپیچ و هلال ماه، انگشترها و گردنبندهای آذین‌بندی شده با دانه‌های عقیق سرخ، مهره‌های شیاردار طلا، نیم تاج، پولکی و دکمه‌های زینتی برخی از این جواهرات گرانبها هستند.
افزون بر آن جواهرات کاوش شده در شوش به فرم دستبندها، گردنبندهای آذین‌شده با مهره‌های گرمکی فرم و دانه‌های فاصله‌انداز وسطی که از طلای توخالی ساخته‌شده است نشان از پیشینه جواهرسازی در ایران‌زمین دارد. این جواهرات دست‌ساز برای بهره‌مندی شخصی مردان و زنان به‌طور همگانی کاربرد داشته است.
نخستین نمونه دستبند طلای ایرانی که در پایان به فرم سر شیر است در تپه‌های مارلیک یافته شد که با نازک‌کاری و ویژگی‌های برجسته برای دوران هخامنشی بوده است.
از اساطیر تا دین
در بین جواهرات قدیمی ایران طرح‌های پیش از اسلام بیشتر دربرگیرنده نمایش جانداران اسطوره‌ای یا حماسی بود. نمونه نمایان آن، دستبند باز با سر پرنده هما در هر سو است. هما یا همای پرنده درشت پیکر افسانه‌ای و نماد شادی و خوشبختی ایرانیان است. دیگر نمادها دربردارنده شیر، راک (پرنده عقاب مانند)، مار و اژدها بودند.
ولی در جواهرات قدیمی ایران پس از اسلام، جنبش اسلامی یک دگرگونی پارادایم در هنر ایران بپا کرد. اکنون بیشتر جواهرات با سخنان مقدس، نام رهبران اسلامی و همچنین آیاتی از قرآن، متن مقدس اسلام، نوشته می‌شود. دگرگونی چشم‌گیر دیگر این بود که نقوش هندسی اسلامی اکنون به دست صنعتگران ایرانی نیز بکار گرفته می‌شود.
آیا همیشه جواهرات گرانبها درخور توجه بوده است؟
باور کنید یا نه، اینفلوئنسرهای امروزی یوتیوب تنها افرادی نیستند که می‌توانند به دستبندها یا گردنبندهای آسان بیندیشند! از زمان‌های دور، همان‌طور که در موزه‌های ایران به نمایش گذاشته‌شده است، اساساً هر کالایی می‌تواند همچون گنجینه‌ای دلربا به کار گرفته شود! از آجیل‌های خشک‌شده در آفتاب گرفته تا سنگ‌های رنگارنگ یا مواد معدنی و همان‌طور که حدس می‌زنید صدف‌های دریایی، بسیاری از شیرینی‌های ساده برای ساخت ریزه‌کاری‌ها در جواهرات بکار برده می‌شدند.
ازآن‌پس بهره‌برداری از گوهرهایی مانند یاقوت، فیروزه و فلزاتی مانند مس رواج بیشتری یافت. نه‌تنها گوشواره‌ها، گردنبندها، چوکرها، انگشترها و دستبندها، بلکه کمربندها، کلاه‌خودها، مقنعه‌ها و شال‌ها نیز با نگین‌های قیمتی پوشیده شده بودند.