3 بخشبندی اصلی و 10 دستهبندی درخشش کانیها و سنگهای قیمتی
۳ بخشبندی اصلی و ۱۰ دستهبندی درخشش کانیها و سنگهای قیمتی
درخشش یا جلا یکی از ویژگیهای نوری برای شناسایی کانیها و سنگهای قیمتی است. بهطور فراگیر به چگونگی واکنش روشنی (نور) با سطح کانیها درخشش میگویند. همهی ارزش پایه هر سنگ به درخشش آن بستگی دارد و آن همسنگ بازتاب و تابش رویه سنگ است؛ و این به چگونگی پرداخت نهایی سنگ وابسته است. از سوی دیگر درخشش بیشتر سنگ با سختی بیشتر آن پیوستگی دارد. جواهر شناسان برای گفتن اندازه درخشش سنگ گفتار گوناگونی را بکار میبرند.
هنگامیکه سنگ مانند آینه روشنایی را بازتاب دهد در گفتار «درخشان» نامیده میشود. ولی اگر نور را بازتاب ندهد به آن «خاکی» یا «مات» میگویند. بهطورکلی درخشش به دو دسته اساسی فلزی و نافلزی بخشبندی میشود.
کانیهای با درخشش فلزی مانند فلزات درخشان دیده میشوند. طلا، نقره و مس درخشش فلزی دارند. نمونه درخششهای نافلزی کانیها به دستهبندیهایی مانند درخشش خاکی (کدر)، چرب، مرواریدی، رزینی (صمغی)، ابریشمی، مومی و الماسی بخشبندی میشوند. برای نمونه، کوارتز دارای درخشش شیشهای است، چنانکه کائولینیت درخشش خاکی (کدر) دارد. سنگهایی که مانند الماس بازتاب دارند دارای «درخشش الماسی» هستند که بسیار خوشایند و دلنشین است. از سوی دیگر بیشتر سنگهای زلال و تراشخورده «درخشش شیشهای» داشته و همهی فلزهای قیمتی «درخشش فلزی» و جواهرات آلی «درخشش صمغی» تا «مرواریدی» و «مومی» دارند.
برخی سنگهای گروه گارنت درخشش ویژهای دارند. در ادامه به شناخت و بررسی گوناگونی در درخشش کانیها و سنگهای قیمتی میپردازیم.
درخشش چیست؟
درخشش (جلا) به انگلیسی بریتانیایی (Lustre) و به انگلیسی آمریکایی (Luster)، به چگونگی واکنش روشنایی با رویه کانیها، سنگها و کریستالها گفته میشود. واژهی Luster از پایه لاتین Lux به معنای روشنایی گرفتهشده است که از درخشندگی و تابش مواد سخن میگوید. این ویژگی در کانیشناسی به شیوه کیفی و با بهرهگیری از ساختارهای گوناگونی همچون فلزی، چرب، ابریشمی و… نشان داده میشود.
ازآنجاکه کموبیش هر مادهای درخشش ویژهی خود را دارد، بازه گستردهای از درخششهای گوناگون را خواهیم داشت؛ بهطوریکه مرز شناختهشدهی نوریای میان درخششهای گوناگون نیست. بااینهمه، بر اساس کیفی بودن این ویژگی، چند نام ویژه بهطور قراردادی گفتهشده است که درخشش هر سنگ یا کانی نیز بسته به ساختار (مواد سازنده، تراش، پرداخت و…) میتواند بر اساس یک یا شماری از این ساختارها بازگو شود.
همچنین برخی از کانیها دارای درخشش ویژهای هستند؛ برای نمونه الگوهای ستارهای (asterism) یا چشمگربهای (chatoyant) که میتواند در برخی از کانیها دیده شود.
در ادامه سه بخشبندی برجسته از درخششهای دیدهشده در کانیها را میگوییم.
۳ بخشبندی اصلی درخشش کانیها و سنگهای قیمتی
۱- درخشش فلزی (Metallic luster)
نخستین درخشش کانیها و سنگهای قیمتی درخشش فلزی است. کانیهای با درخشش فلزی بازتاب و درخشندگی یک فلز را نشان میدهند و همیشه مات هستند. هر چه سطح صافتر باشد، درخشش آنها بیشتر میشود و بازتاب آنها بیشتر و آینه مانند میشود. بیشتر کانیهای فلزی رنگی همانند فلزات بومی همچون طلا، نقره یا مس را دارند.
هنگامیکه یک پرتو نور تابیدهشده از یک سطح بازتابنده کلاً صاف بازتاب داده میشود، زاویه بازتاب برابر با زاویه تابش است. سطوح صاف درخشش بیشتری دارند زیرا همه نوری که به آنها برخورد میکند بازتاب داده میشوند. بااینحال، هنگامیکه نور به یک سطح ناهموار برخورد میکند، بیشتر نور به ناصافی در سطح برخورد میکند. این نور در هر سمت و سویی پراکنده میشود. کانیهای با سطح ناصاف درخشش کمتری در برابر کانیهایی با سطح صاف خواهند داشت.
تنها به این خاطر که یک کانی بسیار بازتابنده است، درخشش فلزی به آن نمیدهد. در کنار این باید مات و کدر باشد و رنگ فلز را نمایش دهد.
ماتی و کدری بخش مهمی از درخشش فلزی است. نور درون نمونههایی میشود که شفاف یا نیمهشفاف هستند. هنگامیکه یک نمونه مات است، همه نور تابیدهشده میتواند بازتاب داده شود.
بسیاری از کانیهای سولفیدی و سولفو نمکی مانند پیریت، گالن، کالکوپیریت و پیروتیت دارای درخشش فلزی هستند. برخی از کانیهای اکسیدی مانند هماتیت، روتیل، مگنتیت و کاسیتریت میتواند درخشش فلزی از خود نشان دهند.
۲- درخشش زیرفلزی (Submetallic)
در بخشبندی درخشش کانیها و سنگهای قیمتی درخشش زیرفلزی یا فلزنمایی دومین گونه درخشش است. برخی از کانیها درخششی را از خود نشان میدهند که «فلزی» نیست یا بیننده را درباره بهکارگیری از این ویژگی دچار دودلی میکند. میتوان برای این کانیها از واژه زیرفلزی یا submetallic بهره برد.
این کانیها بیشتر مات هستند و همواره سیاهرنگ هستند. برخی دیگر دانههایی با اندازه کوچک دارند، یا سطحی ناصاف یا حفرهدار دارند که در بازتاب نور تابیدهشده پراکندگی ایجاد میکند.
بیننده باید هوشیار باشد، زیرا کدر بودن گاهی آنها را گمراه کرده و گمان میکنند که یک کانی بهجای فلزی یا نافلزی، زیرفلزی است. هنگامی اینگونه میشود که بررسی درخشش روی یک سطح تازه شکسته مهم میشود.
هماتیت، مگنتیت، گرافیت و کرومیت نمونههایی از کانیهایی هستند که میتوانند درخشش زیرفلزی از خود نشان دهند.
۳- درخشش نافلزی (Nonmetallic)
درخشش نافلزی سومین بخش در بخشبندی درخشش کانیها و سنگهای قیمتی است. بیشتر کانیها هیچ یک از درخششهای فلزی یا زیرفلزی را از خود نشان نمیدهند؛ و میتوان گفت این کانیها دارای درخشش “نافلزی” هستند. دستههای گوناگونی از درخششهای نافلزی هست که گستردهترین آنها در ادامه گفته خواهد شد.
نکته: نام «نافلزی» برای درخشش این کانیها به کار میرود و به آمیخته شیمیایی و ساختار عنصری آنها کاری ندارد.
در ادامه این نوشتار ۱۰ دستهبندی ویژگی درخشش کانیها و گوهرسنگها را برمیشماریم؛
۱۰ دستهبندی درخشش کانیها و سنگهای قیمتی
در ادامه این نوشتار ۱۰ دستهبندی درخشش کانیها و سنگهای قیمتی را باز میکنیم. به طور استاندارد ۲ دسته از درخشش کانیها و سنگهای قیمتی برای درخششهای فلزی و زیرفلزی بوده و ۸ دسته دیگر برای بازگو کردن درخشش کانیها و سنگهای نافلزی است.
۱) درخشش فلزی
نخستین دسته درخشش کانیها و سنگهای قیمتی درخشش فلزی یا براق (Metallic luster) نامیده میشود و درست همانند فلز پرداخت دادهشده دیده میشود. این دسته درخشش، ساختاری کموبیش آینه مانند دارد که بازتاب نور از سطح خود را در پی دارد. کانیهای گالن، پیریت دارای درخشش فلزی هستند.
۲) درخشش زیرفلزی
دسته دوم درخشش کانیها و سنگهای قیمتی درخشش زیرفلزی (Submetallic luster) گفته میشود و همانند درخشش فلزی است، جدای از اینکه چنین کانیهایی رویهای ماتتر با توانایی بازتاب روشنایی کمتری دارند. این دسته درخشش بیشتر در کانیهای کموبیش اوپَک (اُپک) که دارای ویژگی بازتاب روشنی هستند، دیده میشود. آنتراسیت، اسفالریت و کوپریت از دسته کانیهای با درخشش زیرفلزی هستند.
۳) درخشش خاکی
سومین دسته درخشش کانیها و سنگهای قیمتی کانیهای با درخشش خاکی یا کدر (Dull luster, Earthy luster) نامیده میشود، این دسته درخشندگی ویژهای را از خود نشان نمیدهند و یا درخشندگی بسیار کمی دارند. اساس این ویژگی بزرگ بودن دانههای سازنده کانی است که نور برخوردی به کانی را در هر سمتوسویی پخش میکند. کانیهای کائولینیت و رودونیت نمونههای بارزی از درخشش کدر هستند.
۴) درخشش چرب
درخشش چرب یا گریسی (Greasy luster) چهارمین دسته درخشش کانیها و سنگهای قیمتی بوده و به سبکی از درخشندگی گفته میشود که سطح کانیها را مانند سطوح چرب شده (روغنی) نشان میدهد. اینگونه از درخشندگی بر اساس فراوان بودن انکلوزیونها یا دروندادهای میکروسکوپی ایجاد میشود. اُپال، ژادئیت (سنگ قولنج) و سرپانتین سبز نمونههایی از کانیهای با درخشش چرب هستند. دست زدن به بسیاری از کانیهای با درخشش چرب نیز احساس چرب بودن را یادآوری میکند.
۵) درخشش مرواریدی
پنجمین درخشش کانیهای با درخشش مرواریدی (Pearly luster) هستند که از لایههای نازک و شفاف ساختهشدهاند. بازتاب نوراز این لایهها درخشش مروارید مانند کانی را نمایش میدهد. داشتن رَخ (cleavage) کامل، از ویژگیهای چنین کانیهایی است. موسکویت دارای درخشش مرواریدی است و کانی ژیپس نیز میتواند اینگونه درخشش را از خود نشان دهد.
۶) درخشش صمغی
دسته ششم درخشش کانیها و سنگهای قیمتی، کانیهایی هستند که دارای درخشش صمغی (Resinous luster) بوده و در برابر روشنی بیرونی همانند صمغ، آدامس سقز یا پلاستیک سطح یکنواخت دارند. بهترین نمونه برای اینگونه درخشش، کهربا است که از فسیلی شدن صمغ گیاهان ایجاد میشود. کانی اسفالریت (بلند روی) نیز میتواند درخشش صمغی از خود بروز دهد.
۷) درخشش ابریشمی
هفتمین دسته درخشش کانیها و سنگهای قیمتی کانیهای با درخشش ابریشمی (Silky luster) هستند، این دسته فیبرهای (الیاف) بسیار ریز و موازی دارند که مانند ابریشم دیده میشوند. کانیهای آزبست (پنبه نسوز)، سلنیت (گونهای ژیپس) و الکزیت دارای درخشش ابریشمی هستند.
۸) درخشش مومی
هشتمین درخشش کانیها و سنگهای قیمتی کانیهایی میباشند که دارای درخشش مومی یا واکسی (Waxy luster) هستند و سطحی بسیار مانند موم دارند. کانیهای فیروزه و کلسدونی (سنگ یمانی) از بارزترین نمونههای این دسته از درخشش هستند.
۹) درخشش شیشهای
نهمین دسته درخشش در بین درخششهای کانیها و سنگهای قیمتی درخشش شیشهای یا زجاجی (Vitreous luster) گفته میشود، بهطوری که کانی درست همانند شیشه دیده میشود. درخشش شیشهای در کانیهای شفافی که توانایی بازتاب کموبیش پایینی دارند، دیده میشود. کلسیت، کوارتز، توپاز، بریل، تورمالین و فلوریت از دسته کانیهای با درخشش شیشهای هستند.
۱۰) درخشش الماسی
و درنهایت دهمین درخشش کانیها و سنگهای قیمتی درخشش الماسی (Adamantine luster) میباشد. اینگونه از درخشش در کانیهایی با ضریب شکست نور بالا دیده میشود. بارزترین نمونه از این سبک درخشش، برای کانی الماس است.
۶ الگوهای درخشش نادر و کمیاب در کانیها
در میان ویژگیهای نوری و دیگر الگوهای درخشش کانیها و سنگهای قیمتی الگوهای درخشش نادر و ویژهای دیده میشود که در ادامه به شناخت آنها میپردازیم؛
۱- الگوی چاتویانسی
نخستین الگوی درخشش نادر پدیدهی چاتویانسی یا شاتویانسی (Chatoyancy) میباشد که الگوی چشمگربهای (Cat’s eye) نیز گفته میشود، یکسری نوارهای درخشان و همانند چشم گربه در کانی دیده میشود.
کانیهای چاتویانت، دارای رشتههایی هستند که نور را در راستای جهتگیری خود بازتاب میدهند. ازاینرو در برابر تابش نور، یک نوار باریک و روشن را نشان میدهد. سایموفین (گونهای از کانی کریزوبریل) و سنگ چشم ببری از دسته کانیهایی با درخشش چاتویانسی یا الگوی چشمگربهای هستند.
۲- الگوی ستارهای
دومین الگوی درخشش نادر کانیها و سنگهای قیمتی الگوی ستارهای یا پدیدهی استار (Asterism) نام دارد و گونهای درخشش است که در برخی کانیها و سنگهای قیمتی، بهویژه در تراش دامله یا گنبدی دیده میشود. برخی از گونههای یاقوت (نمونه قیمتی کانی کرندوم) دارای الگوی استار هستند. همچنین کانیهای گارنت، دیوپسید و اسپینل (لعل) نیز میتوانند نمایش ستارهای را از خود نشان دهند. درخشش ستارهای بیشتر در پی آمیختگی کانی میزبان به کانی روتیل (دیاکسید تیتانیوم)، ایجاد میشود.
۳- الگوی دلربا
الگوی سوم از درخششهای نادر کانیها و سنگهای قیمتی الگوی دلربا یا پدیدهی دلربا (Aventurescence or Aventurization) بوده که بیشتر یک واژه گوهرشناسی است. به سنگها و کانیهایی که اینگونه درخشش را داشته باشند، سنگ دلربا نیز میگویند. اگرچه این نام برای کوارتز آونتورین نیز به کار میرود. اینگونه از درخشش در کانیها، درست مانند بازتاب روشنایی از اکلیل است. اینگونه کانیها از ذرات کوچک صفحهای با جهتگیری برتر (preferred orientation) ایجادشدهاند. شمار این ذرات بهاندازهای زیاد است که بر روی رنگ کلی سنگ دارای آن نیز رد خود را میگذارند. کانی کوارتز آونتورین، سنگ خورشید (گونهای فلدسپات پلاژیوکلاز) و سنگ گلدستون از بارزترین نمونههای درخشش دارای پدیدهی دلربا هستند.
۴- الگوی دگرفامی (دگرگونی رنگ) در کانیها
چهارمین الگوی درخشش نادر کانیها و سنگهای قیمتی الگوی دگرفامی یا دگرگونی رنگ در کانی گفته میشود. برخی کانیها با جابجایی سمتوسوی تابش نور، چند رنگ را از خود نشان میدهند. الکساندریت که گونهای از کانی کریزوبریل است، این ویژگی را بهخوبی از خود نشان میدهد. الگوی درخشش دگرفامی در برخی دیگر از گوهرسنگها از دسته یاقوت، گارنت و اسپینل نیز رخ میدهد. دلیل چنین دگرگونی رنگی در الکساندریت، جایگزینی آلومینیوم با اکسید کروم است که زمینهساز دیده شدن گستره رنگی سبز تا قرمز در آن میشود.
۵- الگوی رنگینکمانی در کانیها
الگوی رنگینکمان یا چندرنگی یا ایریسیدنس (Iridescence) پنجمین الگوی کمیاب درخشش کانیها و سنگهای قیمتی است که در برخی کانیها و گوهرسنگها دیده میشود. این الگو برای بودن ساختارهای لایهای کوچک و آراسته در زیر سطح کانی ایجاد میشود. این لایهها با ایجاد درهمرفتگی در پرتوهای بازتابی، برخی رنگها را افزایش و برخی دیگر را کاهش میدهند. الگوی درخشش رنگینکمانی در اُپال به بهترین فرم دیده میشود.
۶- الگوی پدیدهی آدولارسنس
در پایان ششمین الگوی نادر درخشش کانیها و سنگهای قیمتی الگوی آدولارسنس (Adularescence) است، یک پدیدهی طبیعی و بسیار شبیه به چاتویانسی (الگوی چشم گربهای) است که بهترین شکل آن در سنگ ماه (مون استون یا حجر القمر) دیده میشود. این پدیدهی دیداری یا نوری (Optical Phenomena) که به آن الگوی Schiller نیز میگویند، یک درخشش شیری تا آبیرنگ است که از زیر سطح کانی سرچشمه میگیرد. این پدیده درخشش در برخی از کانیها از دسته اُپال، رُز کوارتز و عقیق نیز میتواند دیده شود. پدیدهی آدولارسنس در پی درهمریختگی نوری بازتاب دادهشده از لایههای درونی کانی ایجاد میشود و در روش تراش دامله یا کابوشن بهخوبی دیده میشود.